درمان گیاهی

 

درمان گیاهی

بشر با پیدایش اولین بیماریها، با گذشت زمان به تدریج با قدرت معجزه آسای گیاهان در درمان بیماریها آشنا شد و از آنها استفاده نمود. اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافته ولی آثار زیان بار آنها بر زندگی، سبب گرایش مجدد به درمان گیاهی و گیاهان دارویی شده است.

گیاهان دارویی علاوه بر این که حداقل منبع 25 درصد از داروهای جدید هستند، الگوی داروسازی شیمیایی نیز هستند. سازمان بهداشت جهانی در یکی از گزارش های خود اعلام کرده است که بیش از 100 داروی شیمیایی مشتق شده از گیاهان وجود دارد.

در رابطه با درمان گیاهی با مفاهیمی همچون گیاهان دارویی، داروی گیاهی، افشره (عصاره)، اسانس، عرقیات، جوشانده، دمنوش، روغن، قرص، کپسول، کرم، پماد، ژل، لوسیون، شربت، و …. برخورد کرده اید. در این دانستنی سعی بر آن است که تعاریف ساده ای برای این مفاهیم ارائه گردد.

 گیاهان دارویی

گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندامهای آنها حاوی ماده (یا مواد) موثره‌ای است که دارای خواص دارویی می‌باشد. بعبارتی شامل بخش‌هایی از گیاه است که پس از خشک کردن، بدون ایجاد هرگونه تغییری در مغازه‌ها و عطاری‌ها به صورت فله یا بسته بندی به فروش می‌رسد.

ناگفته نماند که اگر در معرض هوا و نور آفتاب قرار گیرند مواد موثره آنها نیز به مرور از بین می رود و دچار آلودگیهای میکروبی و قارچی می گردند. گیاهان دارویی اغلب به صورت جوشانده، دمنوش، عرقیات، روغنها و … مصرف می‌گردند.

داروهای گیاهی

داروهای گیاهی حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو طی فرایند خاص و استریل در کارخانه‌های داروسازی هستند که در قالب شربت، قطره خوراکی، پماد، قرص، کپسول، اسپری و … می باشد. داروی گیاهی باید با تجویز پزشک و برای بیماری مصرف گردد. از مصرف خودسرانه و بیش از حد مجاز داروی گیاهی خودداری نمایید زیرا داروها با منشاء گیاهی نیز درصورتی که نابجا و بیش از حد مجاز مصرف گردند عوارض خود را دارند.

افشره یا عصاره گیاهی

افشره یا به عربی عصاره، شیرابه‌ای از گیاه با تمامی ترکیبات گیاه مانند اسانس‌ها، تانن‌ها، کربوهیدرات‌ها، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، اسیدهای چرب و … است. معمولا این عصاره از تقطیر، فشردن و یا استخراج با یک حلال روغنی یا الکلی تهیه می‌شود. بنابراین تاثیر عصاره بر بدن نسبت به اسانس و عرق گیاهی به مراتب بیشتر و همینطور تاثیر اسانس نسبت به عرق بر بدن بیشتر است.

اسانس یا روغن فرار گیاهی

اسانس یا روغن فرار گیاهی ترکیبات معطری هستند که در برخی از گیاهان دارویی وجود دارند و به عنوان یکی از مواد موثره گیاه، خواص درمانی و دارویی دارند. بنابراین اسانس یا روغن فرار گیاه ماده‌ای است که در فرآیند تقطیر (حرارت دادن گیاه همراه با آب برای جداسازی ترکیبات آن) به سطح آب آمده و قابل جدا سازی است و در آب حل نمی‌شود. اسانس‌ها بیرنگ و در مجاورت هوا تبخیر می‌شوند، بنابراین باید آنها را در ظروف شیشه‌ای تیره، دربسته و در جای خنک نگهداری کرد.

از اسانس‌ها در ساخت مواد آرایشی بهداشتی همچنین برای طعم دادن به مواد غذایی استفاده می‌شود. در صنعت داروسازی گیاهی نیز یکی از مواد اولیه مهم است.

توجه: به دلیل غلظت بالای آنها در حین مصرف باید با آب رقیق گردند.

نوشیدنی گیاهی

منظور از نوشیدنی، انواع مایعاتی است که مخصوص مصرف انسان تهیه می‌شود. بر اساس تعریف سازمان غذا و دارو نوشیدنی بر پایه عرقیات، فرآورده‌ای از حرارت دادن مخلوط عرقیات، آب، افزودنی‌های مجاز و شیرین کننده‌ها است. معمولا به این نوع نوشیدنی شربت گیاهی (غیر دارویی) می‌گویند و می‌توان با آب مخلوط نموده و به جای نوشابه‌های مضر میل نمود.

عرقیات گیاهی

عرق گیاهی همان آب معطر باقیمانده در فرآیند تقطیر گیاه و حاوی مواد موثره کمی است. عرقیات یکی از پرمصرف‌ترین شکل‌های استفاده از گیاهان دارویی است. امروزه در ایران بیش از 100 نوع گیاه وجود دارد که عرق گیری شده و به صورت طبی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله عرقیات پر مصرف می‌توان گلاب، عرق نعنا، عرق بهارنارنج و عرق بیدمشک را نام برد.

دمنوش گیاهی

دمنوش نوعی نوشیدنی است که با دم کردن بخشی از گیاهان دارویی مانند گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه و … درست می‌شود. بهتر است دمکرده همیشه تازه مصرف شود. اگر مزه آن خوشایند نباشد میتوان آن را با نبات یا عسل شیرین نمود و سپس میل نمود. امروزه دمنوشها بیشتر بصورت تی‌بگ مصرف می‌شوند. بسته‌بندی تی‌بگ علاوه بر حجم کم، مصرف آسان گیاه دارویی را به دنبال دارد.

جوشانده گیاهی

جوشاندن گیاه باعث افزایش مواد موثره محلول در آب می‌شود. جوشاندن ریشه، پوست، سرشاخه و بعضی از دانه‌های گیاهان کاربرد بیشتری دارد. بهتر است جوشانده هم به صورت تازه مصرف گردد. معمولا گیاهان خشک شده بصورت فله در عطاری‌ها عرضه می‌شوند. اما بهتر است از گیاهان خشک بسته‌بندی شده استفاده شود زیرا گیاهان در معرض هوا خواص دارویی خود را از دست می‌دهند و ممکن است دچار آلودگی‌ گردند. 

روغن گیاهی

 روغن گیاهی روغنی است که به‌وسیله پرس مستقیم گیاه از آن استخراج می‌شود. روغن‌های گیاهی به‌صورت خوراکی و غیرخوراکی قابل مصرف هستند.

شربت یا قطره خوراکی گیاهی

شربت‌ یا قطره خوراکی دارویی ترکیبی از عصاره‌های گیاهان دارویی است که به‌صورت خوراکی و روزانه به میزان معینی با تجویز پزشک مصرف می‌شود.

قرص و کپسول گیاهی

قرص‌ها اشکال دارویی جامد هستند که از فشرده شدن گردها و گرانول‌ها تهیه می‌شوند و بصورت دهانی، مکیدنی، جویدنی، جوشان و … مصرف می‌شوند.

کپسول‌ها پوسته‌های ساخته شده از ژلاتین قابل هضم هستند که ماده دارویی را می‌توان در داخل آنها جای داد. در مقایسه با قرص‌ها ماده موثره بیشتری را می‌توان در کپسول‌ها جای داد. بر حسب نوع ساخت، کپسول‌ها به دو نوع سخت و نرم تقسیم می‌شوند.

ژلاتین پوسته کپسول در آب سرد نامحلول است اما می‌تواند تا ده برابر وزن خود آب جذب کند. از این رو در مجاورت با مایعات دهان خیلی سریع نرم و لیز می‌شود و به همین دلیل بلع آن آسانتر از قرص‌ها است. ژلاتین در دمای 37 درجه سانتیگراد ذوب می‌شود بنابراین پس از بلعیده شدن در معده ژلاتین ذوب شده و ماده دارویی آن آزاد می‌شود.

کپسول‌ها می‌توانند رطوبت محیط را به خود بگیرند و یا رطوبت موجود در پوسته را از دست بدهند. به همین دلیل باید از قراردادن کپسول‌ها در محیط مرطوب خودداری کرد زیرا علاوه بر تغییر شکل کپسول امکان ناپایدار شدن فرآورده داخل کپسول نیز وجود دارد.

همچنین در محیط خشک کپسول می‌تواند بسیار شکننده شود و مقداری از پودر و ماده موثره آن در هنگام مصرف خارج شود و طعم دارو حس شود. کپسول ها چنانچه در کنار هم قرار گیرند به یکدیگر می‌چسبند و امکان جدا کردن آنها نیست. همچنین حس نشدن بو و طعم دارو از مزایای کپسول‌ها است.

کرم گیاهی

کرم‌ها، مخلوط روغن و آب به نسبت مساوی (50 درصد آب و 50 درصد روغن) هستند. از آنجایی که روغن در آب حل نمی‌شود، در کرم‌ها از یک ماده حل‌کننده هم استفاده می‌شود تا محصول یکنواختی به دست آید. کرم‌ها نسبتا رطوبت زیادی دارند و در بسیاری موارد برای مرطوب کردن پوست به کار می‌روند. علاوه بر این، مانع خروج رطوبت از پوست می‌شوند و به حفظ رطوبت آن کمک می‌کنند.

لوسیون گیاهی

ویژگی مهم لوسیون‌ها، رقیق‌بودن آنها نسبت به کرم‌هاست. لوسیون هم مانند کرم، امولسیون روغن در آب است اما مقدار آب آن بیشتر از کرم است. لوسیون‌ها به دلیل رقیق بودن، به راحتی روی سطوح بزرگی از پوست پخش می‌شوند و به همین دلیل برای مناطق مودار بدن مناسب هستند.

پماد گیاهی

پمادها مخلوطی نیمه جامد و چرب با80 درصد روغن و 20 درصد آب هستند. فاز آبی ندارند و دچار آلودگی میکروبی نمی‌شوند بنابراین نیاز به اضافه کردن مواد نگه‌دارنده ندارند. با وجود این چون پمادها خیلی چرب هستند، استفاده از آنها خیلی خوشایند نیست و بیشتر به‌عنوان دارو مصرف می‌شوند. داروهای موضعی به شکل پماد بهتر اثر می‌کنند. معروف‌ترین پماد، وازلین است که با یک پوشش قوی، مانع تبخیر آب پوست می‌شود و رطوبت آن را حفظ می‌کند.

خمیر گیاهی

با اضافه کردن پودر به پماد، خمیر درست می‌شود. مثلا خمیر اکسیددوزنگ که در درمان سوختگی‌ها ناشی از آفتاب یا ادرار سوختگی به کار می‌رود. خمیرها خشک هستند و کمتر از پمادها چربی دارند و سخت‌تر از روی پوست پاک می‌شوند. به همین دلیل برای برخی مشکلات پوستی مناسبتر هستند چون مدت بیشتری روی پوست باقی می‌مانند.

ژل گیاهی

ژل‌ها نیز شکل دیگری از داروهای موضعی هستند که تفاوتشان با سایر اشکال، شفاف بودن آنهاست. ژل‌ها حاوی مقادیری الکل هستند و بعد از خشک شدن روی پوست، لایه نازکی از دارو را بر جا می‌گذارند. این شکل دارویی هم برای مناطق مودار پوست مناسب است و از آن در زمینه آرایشی بهداشتی هم استفاده می‌شود.