آشنایی با کبد این عضو حیاتی بدن
کبد چرب چیست؟ کبد چرب غیرالکلی، کبد چرب الکلی و هپاتیت ناشی از کبد چرب سه نوع بیماری مرتبط با کبد چرب است. پس بهتر است ابتدا کبد را بشناسیم و بعد به تشریح بیماریهای مرتبط با آن بپردازیم.
کبد بزرگترین غده داخلی بدن است. با توجه به وظایف متعدد و مهمی که برعهده دارد یکی از حیاتی‌ترین اعضای بدن انسان به شمار می‌رود. این عضو در قسمت راست شکم، زیر دنده ها و پرده دیافراگم قرار گرفته است.
به طور معمول کبد مثلثی شکل و نرم بوده و 1/44 تا 1/66 کیلوگرم وزن دارد. کبد ارتباط مستقیمی با کیسه صفرا و روده دارد. از مهمترین کارهای کبد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دفع سموم
- متابولیسم یا سوخت و ساز مواد غذایی، پروتئین‌ها و چربی‌های مورد نیاز بدن
- تنظیم قند خون
- ساخت هورمون‌های ضروری بدن
گستردگی وظایف کبد، این عضو را مستعد ابتلا به بیماریهای متعدد نموده است. بعضی از این بیماریها منشا ژنتیکی داشته و برخی دیگر از طریق ویروس‌ها به بدن انسان منتقل می‌شوند. در کنار عوامل یاد شده، شیوه نادرست زندگی روزمره، مانند تغذیه ناسالم، کم تحرکی، مصرف الکل و غیره نیز می‌توانند باعث بروز بیماریهای کبدی شوند.
در حاضر دستگاهی که بتواند کمبودهای عملکرد کبد را جبران کند، وجود ندارد و کنترل اکثر بیماریهای کبدی از طریق دارو، تغییر سبک زندگی و بهبود تغذیه انجام می‌شود.
در نوشتار پیش‌رو، 3 بیماری مزمن کبدی نامبرده شده مورد بحث قرار گرفته و نکات مهم درمانی مربوط به هرکدام توضیح داده می‌شود.
بیماری کبد چرب غیرالکلی
کبد چرب، شایعترین بیماری مزمن کبدی در ایران است. حداقل 30 درصد جمعیت بالای 30 سال به آن مبتلا هستند. تغذیه ناسالم همراه با بی‌تحرکی، از مهمترین دلایل بروز دیابت، چاقی و کبد چرب به شمار می‌آید. چاقی به ویژه چاقی شکمی، تاثیر بسیاری در ابتلا به این بیماری دارد، به طوری که 70 درصد بیماران مبتلا به کبد چرب غیرالکلی را افراد چاق تشکیل می‌دهند.
در بیماری کبد چرب، چربی اضافه بدن در داخل کبد انباشته شده و موجب اختلال در عملکرد و فعالیت کبد و همچنین التهاب بافت آن می‌شود. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، بافت کبد به شکل جبران ناپذیری آسیب می‌بیند و کبد دیگر قادر به انجام وظایف مهم خود نخواهد بود.
چنانچه تغییراتی در شیوه زندگی (رژیم غذایی و ورزش روزانه) صورت نگیرد، در 2 تا 3 درصد افراد مبتلا به کبد چرب، بیماری به سمت التهاب کبدی و در اصطلاح هپاتیت ناشی از کبد چرب پیش می‌رود. سپس در درصدی از این افراد، بیماری به سیروز کبدی و نهایتا سرطان کبد منجر می‌شود.
عوامل خطر برای پیشرفت به سمت سیروز کبدی شامل مصرف الکل، دیابت، سن بالای 50 سال و افزایش وزن زیاد است. بیماری کبد چرب، جنبه ارثی و ژنتیکی نیز دارد. بنابراین در افرادی که در خانواده آنها سابقه سکته قلبی یا مغزی در سنین پایین تر از 60 سال وجود دارد، احتمال بروز کبد چرب بالاتر خواهد بود.
علائم و نشانه‌ها کبد چرب غیرالکلی
تعداد زیادی از افراد بدون آن‌که خود بدانند، مبتلا به بیماری کبد چرب هستند. زیرا این بیماری در مراحل ابتدایی، علامتی ندارد. اما افرادی که اضافه وزن و چربی خون بالایی (به خصوص تری گلیسریدهای بالای خون) دارند و یا سطح کلسترول نوع بد (LDL) آنها در خون بالاست، مطمئنا کبدشان نیز تحت تاثیر قرار گرفته و چربی در بافت آن انباشته شده است.
تشخیص کبد چرب غیرالکلی
هرچند گرفتن شرح حال و انجام معاینه دقیق مانند هر بیماری دیگری ضروری است، اما یافتن علائم و نشانه‌هایی همچون خستگی، کاهش اشتها و کاهش وزن برای تشخیص کبد چرب اختصاصی نیست. اندازه‌گیری میزان آنزیم‌های کبدی و سونوگرافی کبد از جمله راه‌های تشخیص این بیماری است.
هرچند روش استاندارد تشخیص کبد چرب، بیوپسی یا نمونه‌گیری از کبد است، اما این روش به طور معمول برای تشخیص کبد چرب انجام نمی‌شود و راه‌های غیر تهاجمی مثل فیبرواسکن کبد و ام.آر.آی (MRI) روش‌های جایگزین مناسبی برای تشخیص کبد چرب هستند.
تاثیر کبد چرب بر وضعیت قند خون و فشار خون
اکثر مبتلایان به کبد چرب غیرالکلی، قبل از وقوع نارسایی کبدی، دیابت و پرفشاری خون را تجربه نموده و متعاقب آن دچار سکته قلبی یا مغزی میگردند. بنابراین کبد چرب علامتی هشداردهنده برای مرگ و میر زودرس ناشی از بیماریهای قلبی و عروقی به حساب می‌آید.
لازم است افراد مبتلا به این اختلال، با رعایت رژیم غذایی مناسب و برنامه ورزشی یا تحرک فیزیکی مستمر، از پیشرفت آن جلوگیری کنند. همچنین ارزیابی قند خون ناشتا و فشار خون، سنجش وزن و شاخص دور شکم (به عنوان یک شاخص تن‌سنجی چاقی) به صورت دوره‌ای، در مبتلایان به کبد چرب غیرالکلی ضروری بوده و تلاش مداوم برای کنترل آنها جنبه حیاتی دارد.
درمان کبد چرب غیرالکلی
همانگونه که عوامل تغذیه ناسالم و چاقی می‌توانند به عنوان عوامل خطر باعث ایجاد اختلال کبد چرب شوند، کاهش وزن از طریق تغذیه سالم و ورزش نیز، نخستین و مهمترین راه پیشگیری و درمان کبد چرب است. کاهش 5-7 درصدی وزن بدن با سرعت نیم تا یک کیلوگرم در هفته، روند بیماری را در مبتلایان به کبد چرب غیرالکلی کُند می‌کند.
برای دریافت برنامه غذایی مناسب باید به پزشک و یا متخصص تغذیه مشورت کنید. با این وجود، راهکارهای زیر نیز می‌توانند تخستین گام در مسیر کاهش وزن شما باشند.
- کاهش 30 درصدی مصرف برنج، نان و سیب‌زمینی و همچنین مصرف حداقلی شیرینی‌ها و قندها باید در اولویت تغییر رژیم غذایی شما قرار گیرد. زیرا مهمترین علت بروز کبد چرب، زیاده روی در مصرف این دسته از مواد غذایی است.
- هرهفته حداقل 2 وعده خوراک ماهی، در رژیم غذایی خود جای دهید. ماهی‌ها دارای چربی‌های مفید امگا 3 هستند که موجب کاهش انباشته شدن چربی در کبد می‌شوند. البته شیوه طبخ ماهی نیز بسیار مهم است. تا جایی که امکان پذیر است، از سرخ کردن ماهی بپرهیزید و آنرا به صورت کبابی و یا بخارپز در فر یا قابلمه طبخ کنید. گردو و روغن مایع کانولا نیز منابع خوبی از امگا 3 به شمار می‌آیند.
- از مصرف نوشیدنی‌های الکلی دوری کنید. الکل نه تنها برای کبد زیان‌آور بوده و موجب افزایش انباشتگی چربی و تشدید التهاب کبد می‌شود، بلکه مصرف آن نیز جایگزین بدون فایده‌ای برای غذاهای مقوی دیگر بوده و می‌تواند باعث کمبود ویتامین‌ها و املاح مورد نیاز بدن شود.
- از موادغذایی با فیبر بالا، از قبیل میوه‌ها و سبزیجات خام، حبوبات و انواع نان‌های سبوس‌دار، هر روز و در وعده‌ها یا میان وعده‌های غذایی استفاده نمایید. همچنین می‌توانید یک قاشق سبوس برنج یا گندم را با غذای خود مخلوط نموده و همراه وعده‌های غذایی ناهار و شام میل کنید. سبوس باعث می‌شود شما زودتر سیر شوید و از پرخوری نیز جلوگیری می‌کند.
- اغلب غذاها را بصورت بخارپز یا آب پز طبخ کنید و تا جایی که امکان دارد، غذاهای سرخ شده مصرف نکنید.
- به جای چربی‌های حیوانی، از روغن‌های مایع گیاهی مانند روغن زیتون، کانولا یا آفتابگردان استفاده کنید. روغن‌های گیاهی دارای ویتامین E هستند که آنتی اکسیدانی بسیار قوی و موثر در برابر التهابات کبدی است. بادام نیز یک منبع غنی ویتامین E است. شما می‌توانید روزانه 6-8 عدد بادام، به عنوان میان وعده میل کنید.
- لبنیات (شیر، ماست و پنیر) کم چرب مصرف کنید.
- نوشیدن روزانه حداقل 3 فنجان قهوه بدون شکر به سلامت کبد کمک کرده و از وقوع دیابت نیز پیشگیری می‌کند.
- وعده‌های غذایی را به طور منظم مصرف کنید و هیچ‌گاه صبحانه، ناهار و شام که وعده‌های اصلی غذایی هستند را حذف نکنید. حذف وعده غذایی، یعنی گرسنگی بیش از حد و به دنبال آن زیاده روی در خوردن در وعده غذایی بعدی!!!
- هیچ‌گاه غذا را با عجله نخورید. آرام بجوید، به طوریکه خوردن هر وعده غذایی حداقل 20 دقیقه طول بکشد. از بشقاب و لیوان‌های کوچک برای صرف غذا استفاده کنید تا حجم غذای کمتری میل کنید.
- از ریزه‌خواری و خوردن تنقلات بپرهیزید و در صورت گرسنگی بین وعده‌های اصلی غذا، از میوه‌ها و سبزیجات برای رفع ضعف و گرسنگی استفاده نمایید.
- حتی‌الامکان غذای بیرون از منزل و غذاهای آماده میل نکنید.
- از مصرف نوشیدنی‌هایی که کالری زیاد دارند، از قبیل نوشابه و آبمیوه خودداری کنید. همچنین هنگام خوردن غذا، آب و مایعات مصرف نکنید. شما می‌توانید نیم ساعت قبل از صرف غذا یک لیوان آب بنوشید.
ورزش مفید برای درمان کبد چرب
پرهیز غذایی به تنهایی برای کاهش وزن کافی نیست. انجام فعالیت، تحرک فیزیکی و ورزش نیز بخش بسیار مهم و موثری در درمان کبد چرب است. حداقل 5 روز در هفته و هر نوبت 30 دقیقه ورزش کنید. این فعالیت ورزشی باید به گونه‌ای باشد که تعداد نفس‌ها و ضربان قلب افزایش پیدا کند. لازم نیست که برای کاهش وزن و سوزاندن چربی ورزش سنگین انجام دهید! ورزش سبک ولی مداوم نیز باعث سوختن چربی می‌شود. پیاده‌روی، شنا و دوچرخه سواری از بهترین انواع فعالیت‌های ورزشی هستند.
بیماری کبد چرب الکلی
بیماری کبد چرب الکلی در اثر مصرف مصرف بی‌رویه مشروبات الکلی به وجود می‌آید. تجزیه الکل در عملکرد کبد اختلال ایجاد می‌کند. این اختلال، باعث انباشته شدن چربی زیاد در بافت کبدی می‌شود. علاوه براین، نوشیدن الکل باعث به وجود آمدن ترکیبات سمی در کبد می‌شود که در دراز مدت و با مصرف الکل بیشتر، التهاب زیادی در بافت کبد به وجود می‌آورد (هپاتیت الکلی).
تقریبا 90 درصد مصرف کنندگان بیش از حد الکل دچار بیماری کبد چرب الکلی می‌شوند. مصرف الکل سبب ایجاد طیف وسیعی از اختلالات کبدی شامل کبد چرب الکلی، هپاتیت الکلی، سیروز کبدی و نهایتا سرطان کبد می‌شود. عوامل خطر پیشرفت بیماری کبدی در اثر مصرف الکل شامل مصرف مداوم الکل، جنس مونث، چاقی و بیماریهای کبدی همزمان مثل هپاتیت C است.
علائم و نشانه‌های کبد چرب الکلی
بیماری کبد چرب الکلی، علائم و نشانه‌های اختصاصی ندارد. لذا اکثرا بیماران بدون علامت هستند. اما ممکن است بیماران علائمی که ناشی از سوءتغذیه است را نشان دهند. این علائم و نشانه‌ها به دو دلیل بروز می کنند.
اول این‌که افرادی که مصرف الکل بالایی دارند، به طور معمول از عادات غذایی مناسبی برخوردار نیستند و مصرف مواد غذایی مفید در این افراد کمتر است.
دوم آن‌که، مصرف الکل باعث اختلال در تجزیه مواد غذایی مفید می‌شود؛ از این رو، کمبود ویتامین‌ها و املاح در افراد مبتلا به بیماری کبد چرب الکلی، بسیار شایع است.
درمان کبد چرب الکلی
مهمترین و نخستین اقدام برای درمان کبد چرب الکلی، پرهیز کامل از نوشیدن مشروبات الکلی است. این راهکار ضروری، تنها عامل جلوگیری از آسیب بیشتر به کبد و حتی ترمیم دوباره بافت‌های آسیب دیده توسط خود کبد می‌باشد. پس از این راهکار، مهمترین درمان، به کارگیری یک برنامه تغذیه‌ای سالم و جایگزین کردن ویتامین‌ها و املاح بدن است.
رژیم غذایی مناسب کبد چرب الکلی
مصرف الکل و تجزیه آن در بدن باعث به وجود آمدن اختلالاتی در سوخت‌وساز معمول بدن و همچنین جذب ناقص چربی‌ها می‌شود. لذا ضرورت دارد تا با خوردن مواد مغذی، سوخت و ساز بدن را به حالت اولیه خود برگردانید.
مهمترین قسمت یک رژیم غذایی، جبران کمبود ویتامین‌ها و املاح، به خصوص اسید فولیک و ویتامین B1 است. ممکن است پزشک شما مکمل‌های غذایی، ویتامین و املاح برای شما تجویز کند. اما مصرف انواع حبوبات، سبزیجات سبزرنگ (اسفناج، کاهو، بروکلی، سبزی خوردن)، میوه‌های نارنجی رنگ (پرتقال و انبه) و دیگر میوه‌ها و سبزیجات متنوع نیز برای شما بسیار ضروری است و می‌تواند این کمبودها را جبران کند.
- مصرف نان و غلات سبوس‌دار جهت تامین بسیاری از ویتامین‌های مورد نیاز بدن شما بسیار مفید است.
- از مواد غذایی پرچرب، به خصوص چربی‌های حیوانی بپرهیزید. زیرا هضم آنها برای بدن شما دشوارتر است. درصورت نیاز از کمی روغن زیتون و یا روغن کانولا (کلزا) استفاده کنید.
- مصرف نمک و مواد غذایی شور را محدود کنید.
هپاتیت‌های ناشی از کبد چرب
یکی دیگر از بیماری های کبد، هپاتیت است. درصورتیکه کبد چراب درمان نشود در مراحل پیشرفته ممکن است منجر به هپاتیت گردد.
التهاب کبد یا هپاتیت
هپاتیت به معنای التهاب بافت کبد است که می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. این التهاب در بیماری کبد چرب نیز اتفاق می‌افتد. به مرحله پیشرفته کبد چرب غیرالکلی و کبد چرب الکلی به ترتیب هپاتیت غیرالکلی و هپاتیت الکلی گفته می‌شود.
التهاب خفیف کبد معمولا علائم اختصاصی ندارد. اما هنگامی که التهاب کبد پیشرفت کرده و درصد زیادی از بافت آن را تحت تاثیر قرار دهد، احتمال بروز علائمی مانند زرد شدن سفیدی چشم‌ها و پوست، خستگی و ضعف، ادرار تیره، بی‌اشتهایی، کاهش وزن و تغییر الگوی خواب و بیداری بیشتر می‌شود.
درمان و رژیم غذایی مناسب برای هپاتیت غیرالکلی چیست؟
هپاتیت غیرالکلی درمان اختصاصی ندارد. اما همانند کبد چرب غیرالکلی، رعایت رژیم غذایی و دستیابی به وزن مناسب، در درمان هپاتیت غیرالکلی، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در بیماران چاق مبتلا به کبد چرب همراه با افزایش آنزیم‌های کبدی و سفتی کبد (فیبروز) که علیرغم تغییر رژیم غذایی و ورزش بعد از شش ماه به وزن ایده‌آل نرسیدند، جراحی معده برای درمان چاقی توصیه می‌شود.
نتایج مطالعات علمی نشان داده است که مصرف استاتین‌ها (داروهای پایین آورنده چربی خون) و آسپرین (داروی رقیق کننده خون)، جراحی معده و کنترل قند خون، روند بیماری را در مبتلایان به هپاتیت غیرالکلی کند می‌کند. البته مصرف این داروها باید صرفا با تجویز پزشک صورت گیرد.
رژیم غذایی هپاتیت غیرالکلی مانند کبد چرب غیرالکلی است. اهمیت تغییر رژیم غذایی برای بهبود هپاتیت غیرالکلی غیرقابل انکار است. زیرا در صورت عدم رعایت این رژیم، مبتلایان به هپاتیت غیرالکلی، در معرض خطر بالاتری برای نارسایی کبد قرار دارند. شما می‌توانید با رعایت موارد زیر تا حد زیادی از آسیب بیشتر به کبد و پیشرفت بیماری، جلوگیری نمایید:
- از مصرف مشروبات الکلی بپرهیزید.
- بعد از مشورت با پزشک و درصورت نیاز، با تزریق واکسن هپاتیت B، خود را در برابر آن ایمن نمایید.
- اگر سطح کلسترول و یا قند خون شما بالاست، با پزشک و یا متخصص تغذیه مشورت کنید تا آنها را به سطح معمول خود بازگردانید.
- به وزن مناسب برای سن و قد خود دست یابید.
- هر روز ورزش کنید.
- در بیماران با کبد چرب و افزایش آنزیم‌های کبدی، ارزیابی تست‌های کبدی هر 3 تا 6 ماه توصیه می‌شود.
درمان و رژیم غذایی مناسب برای هپاتیت الکلی چیست؟
مهمترین درمان هپاتیت الکلی مانند کبد چرب الکلی، پرهیز مطلق از مصرف مشروبات الکلی است. التهاب کبدی در اکثر افرادی که مصرف الکل را قطع می‌کنند، فقط در عرض چند ماه به مقدار زیادی بهبود می‌یابد. افراد مبتلا به هپاتیت پیشرفته، نیاز به مصرف داروهای ضدالتهابی و بعضا عمل جراحی پیوند کبد دارند.
در کنار درمان دارویی، تغذیه مناسب برای بهبود بیماران و جلوگیری از پیشرفت هپاتیت بسیار موثر است. سوءتغذیه حاد، پیش آگهی هپاتیت را بدتر می‌کند. به طوری که افرادی که سوءتغذیه حاد دارند، حدود 60 درصد بیشتر در معرض مرگ در سال اول بیماری خود هستند.
رژیم غذایی مناسب به رژیمی گفته می‌شود که با مصرف روزانه و متعادل از کلیه گروه‌های غذایی مانند نان و غلات، لبنیات، میوه و سبزی‌ها، پروتئین و چربی‌های مفید، نیازهای بدن را تامین کند. درصورتی که دچار سوءتغذیه هستید؛ جهت دریافت رژیم مناسب، به یک متخصص تغذیه مراجعه کنید.
رعایت بهداشت و امنیت غذایی
سیستم ایمنی افراد مبتلا به هپاتیت ممکن است ضعیف‌تر از سایر افراد باشد و همین امر آنها را در معرض ابتلا به بیماریهای دیگر، قرار می‌دهد. برای جلوگیری از بیماریهای عفونی دیگر، نکات زیر را رعایت کنید:
- از مصرف لبنیات غیر پاستوریزه خودداری کنید.
- گوشت را به خوبی بپزید و از خوردن گوشت خام یا نیم‌پز خودداری کنید.
- قبل از مصرف، میوه و سبزیجات را به خوبی با آب بشویید و از خوردن جوانه‌های خام پرهیز کنید.
- تخم مرغ را قبل از شکستن بشویید و زمانی آن را میل کنید که سفیده آن کاملا سفت شده و زرده آن نیز در حال سفت شدن است.
منبع: پژوهشکده بیماریهای گوارش و کبد، دانشگاه علوم پزشکی تهران